Oslobodioci „crnogorstva” objavljuju Naredbu Visokog komesara Macolinija br. 122:
„Svi građani, koji nijesu italijanski građani, dužni su da pozdravljaju dižući desnu ruku oficire okupatorskih Oružanih Snaga kao i italijanske funkcionere u uniformi. Prekršitelji ove Naredbe biti će kažnjeni (…) zatvorom do deset dana…” (Glas Crnogorca, 21. jula 1941).
Priredio: Vladan Dinić
Italijanska okupacija Crne Gore deo je starog projekta Mare nostrum („Naše more“) kojim je od Jadranskog mora i njegovog šireg zaleđa bilo potrebno stvoriti italijansku koloniju s unutrašnjim zalivom na čijoj istočnoj obali bi živeli italijanski podanici.
Kao recidiv mletačke dominacije, koja je u prethodnim vekovima pasivizovala i unazadila ekonomiju dalmatinskog priobalja, ovaj kolonijalni projekt zahtevao je usitnjavanje etničkih celina i razgrađivanje državnih zajednica koje bi mu stajale na putu. Crnogorski separatizam bio je jedna od poluga za razbijanje Jugoslavije i slabljenje srpskog nacionalnog korpusa kao preduslova njegovog ostvarenja. Stoga je Italija ulagala značajna finansijska sredstva i ostalu logistiku za pokretanje i održavanje tog separatizma u periodu između dva svetska rata.
Sekula Drljević i Sava Štedimlija kao separatisti, Krsto Popović i drugi kao federalisti, bili su ideolozi i vođe pokreta koji je uz albanske kačake i muslimanske komite vodio oružanu borbu za povratak na pređašnji državni i društveni poredak, dinastiju Petrovića i begovat nasuprot agrarnoj reformi sprovedenoj u međuratnoj Jugoslaviji. Isti pokreti postaju vodeća podrška okupatorskim snagama nakon kapitulacije Jugoslavije 18. aprila 1941.
Voljom Musolinija „Crna Gora ponovo dobija svoju nezavisnost i ulazi u italijansku sferu”, naslov je najvećim ćiriličnim slovima na prvoj strani Glasa Crnogorca. „Istorijska izjava Duće-a” kako stoji u nadnaslovu pomenutog Glasa Crnogorca – La voce del Montenegro (20. juna 1941), koji „izdaje italijanski civilni komisarijat za Crnu Goru”, na srpskom i na italijanskom jeziku, reči su fašističkog diktatora, na dan prve godišnjice ulaska Italije u rat protiv Grčke, bez čije volje Petrogradska skupština 12. jula 1941. ne bi bila moguća.
Proglašenje okupatorske Crne Gore 12. jula 1941, od strane krnje Skupštine u Zetskom domu, „aklamacijom”, što znači bez glasanja i bez kvoruma, bio je sramni čin okupatorskog nasilja i bezakonja, koji je uzrokovao trinaestojulski ustanak, kao spontani masovni odgovor Crnogoraca na samovolju i oholost okupatora i domaćih pristaša. Poniženje aprilske kapitulacije kulminira sramotom Petrovdanske skupštine – više no što je mogao podneti viteški obraz vazda nepokornih Crnogoraca.
Tim pre što je arogancija okupatora bila nesnosno ponižavajuća i neprijateljska za otačastvo italijanske omiljene kraljice Jelene. Crnoj Gori je oduzet veliki deo njenog primorja, Ulcinj je pripojen Albaniji, deo Sandžaka, Plav i Gusinje, Boka Kotorska Italiji.
„U Boki je italijanski jezik proglašen zvaničnim jezikom administracije, a u školama su u službu stupili sveštenici i nastavnici katolici, dok je Visoki komesarijat za Crnu Goru, naredbom od 3. juna 1941. godine, propisao da se počev od školske 1941/42. godine u svim osnovnim školama u Crnoj Gori u nastavi i prilikom ispravljanja zadataka učenika mora upotrebljavati ijekavsko narečje štokavskog govora. Politički projekt je bio da se istaknu jezičke razlike koje postoje između Crnogoraca i Srba iz stare Srbije koji su koristili isključivo ekavsko narečje. Fašističke aspiracije prema Boki kao najbogatijoj oblasti u Crnoj Gori, često su prisutne na stranicama vodećih dnevnih novina na italijanskom jeziku štampanih u Boki Kotorskoj.“ (F. Godi, Fašistički poredak u okupiranoj Crnoj Gori (1941–1943), Gorizzia 2016, u: Matica, 66, ljeto 2016, str. 165–166).
Monetarne restrikcije i nepopularne fiskalne mere otežavaju stanje dok nestašice i glad stupaju na svakodnevnicu ojađenog Montenegra, dok okupator uviđa koliko je Jugoslovenska vlada izdvajala za održavanje snabdevanja za osnovne potrebe ove ekonomski nerazvijene, resursima oskudne, krševite i vrletne zemlje:
„Ekonomski podaci vezani za Crnu Goru iz godina prije italijanske okupacije pokazuju da je riječ o teritoriji koja je uvozila gotovu svu robu široke potrošnje. Prihod od poreza nije bio dovoljan da pokrije troškove u bivšoj Kraljevini Jugoslaviji, i tim prije 1941. godine ova zemlja nije mogla podnijeti teret strane okupacije naročito u ovoj regiji koja je u suštini morala biti izdržavana. ” (F. Godi, Fašistički poredak, str. 132).
Govor Sekule Drljevića, koji objavljuje okupatorski Glas Crnogorca, odraz je projekta stvaranja protektorata po mnogo čemu najsličnijeg NDH ili okupiranoj Albaniji, s tom razlikom što je Albanija bila višestruko favorizovana, posebno na štetu Crne Gore. Slabo je za to mario Sekula Drljević i ostali, kojima je zapao protektorat poput „neovisne države”, ma kolika i ma kakva bila.
„Italijansko djelovanje iz Tirane imalo je posljedice ne samo na fašističku politiku, već i na politiku u Crnoj Gori, u kojoj se stanovništvo podijelilo na kolaboracioniste i protivnike okupacije. Razdor je bio očigledan od samog početka, nakon napada na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. godine, kada je u Albaniji formiran Komitet za oslobođenje Crne Gore pod vođstvom Luke Rackovića, bivšeg oficira crnogorske vojske. U sastav Komiteta ušli su i neki protivnici svrgnute srpske dinastije koji su zagovarali pripajanje Crne Gore Albaniji, uz zadržavanje autonomije, dok bi obala pripala Italiji” (…) „Pokušaj fašista da Crnu Goru učine samoodrživom, radi ostvarivanja ratnih ciljeva, brzo se suočio sa teškom realnošću, ali je jedan nepromišljen pogranični politički potez podstakao stanovništvo na ustanak, a to je bilo prepuštanje Ulcinjske solane Albaniji, u kontekstu odnosa u italijanskom carstvu. U memoarima jednog člana Informativne vojne službe – iako prilično selektivno i uz dobroćudne mitove – opisano je raspoloženje koje je vladalo tokom prva dva mjeseca italijanske okupacije u Crnoj Gori: „Italijanska okupacija, iako je koristila blage represivne metode, vrijeđala je osjećanja naroda i kult viševjekovne slobodarske tradicije. Potom, granice koje su dodijeljene Italiji […] lišile su zemlju bilo kakvog privrednog razvoja i izazivale konfliktne situacije sa susjednom Albanijom, kojoj je ustupljena crnogorska teritorija.” (F. Godi…, str. 122–123, 133–134).
Stav KPJ i njeno delovanje u Crnoj Gori bili su od početka italijanske okupacije dvolični, jer se na tom prostoru itekako radilo na iskorišćavanju podvojenosti između separatista i nacionalista na ovom delu okupirane teritorije:
„Stalno pogoršanje društvene situacije i otvorena pitanja granica predstavljali su važan politički kohezioni element za suprotstavljene političke snage u Crnoj Gori” (…) „Mameli je upozorio i da su mnogi komunisti u Crnoj Gori „navodno dobili instrukcije“ da se ponašaju kao veoma odani i bliski s italijanskim vlastima da bi potom iskoristili tu privilegovanu poziciju. Uoči ustanka ambasador u Beogradu – prikazan u istorijskom romanu Kaput Kurcija Malapartea kao mali čovjek i kukavica – zapisao je da „neki Crnogorci i Srbi navodno sprovode akciju kojoj je cilj sjedinjenje Crne Gore i Srbije, a njemačke vlasti ovakve aktivnosti naizgled tolerišu“. Vojni ataše u Beogradu Luiđi Bonfati izvijestio je da mnogi crnogorski intelektualci, među kojima su neki bili eksponenti stare politike ujedinjenja, naročito iz krugova Komesarijata za obrazovanje, sprovode otvorenu antiitalijansku propagandu. Komunisti su, naprotiv, bili u iščekivanju, svjesni da se na crnogorskoj teritoriji nalazila velika količina oružja.” (F. Godi…, str. 135).
Italija je favorizovala Albaniju kao svoju najvažniju kolonijalnu teritoriju na Balkanu, u čemu se posebno isticao grof Ćano, Musolinijev zet i ministar spoljnjih poslova. Crna Gora je bila podređena zahtevima albanskog iredentizma, što znači da je crnogorski separatizam imao svojevrsni alibi kako je navodno mogao da ublaži antisrpsko držanje italijanskog okupatora:
„Kruja je stigao iz Zadra u trenutku kada se kralj Italije proglasio i kraljem Albanije. Pretjerana autonomija i preduzimljiva politika u pogledu ostvarivanja zamisli o ‘etnički čistom’ Kosovu dovešće do Krujine smjene novembra 1942, čemu je posredno doprinio Ćano, njegov bivši zaštitnik.“ (Up. M. Dogo, Kosovo. Albanesi e serbi: le radici del conflitto, Marco editore, Cosenza, 1992, str. 321-325. F. Godi …, str. 138 fn 45).
Koristeći obimnu arhivsku dokumentarnu građu, italijanski naučnik daje autentičnu studiju o fašističkoj okupaciji Crne Gore. Odgovarajuću pažnju posvećuje Petrovdanskoj skupštini, 12 jula 1941, koja se u političkom i ekonomskom kontekstu okupacije sagledava bez pristrasnosti, kao neposredni povod za trinaestojulski ustanak:
„Može se reći da svi prisutni činioci, bez obzira na odlučujući ustanak iz jula 1941. godine, navode na zaključak da bi budući politički režim bio onakav kakav se uspostavlja na teritorijama pod vojnom okupacijom, zato što bi to bio jedini siguran mehanizam kontrole jednog naroda osuđenog na glad.” (F. Godi, Fašistički poredak…, str. 168). „Signal za početak ustanka bilo je proglašenje nezavisnosti Crne Gore. Na ceremoniji upriličenoj 12. jula na Cetinju bio je prisutan izuzetno mali broj delegacija, dok crnogorskih građana gotovo da nije bilo. U atmosferi opšte apatije odjeknula je objava s radija Visokog komesarijata, dok se lagano podizala zastava dinastije Petrović, a glas jednog kolaboracioniste je objavljivao istovremeno nezavisnost i potčinjavanje Musoliniju: „U danu za pamćenje u kome crnogorski narod jednoglasnom odlukom Nacionalne skupštine dobija svoje obnovljeno Kraljevstvo i priziva sigurnu zaštitu u prijateljstvu fašističke Italije i njenoj solidarnoj saradnji, njegova misao se sa zahvalnošću okreće Vama koji ste odigrali tako veliku ulogu u odlučujućim događajima za novi evropski poredak.“ (F. Godi…, str. 169).
Oslobodioci „crnogorstva” objavljuju Naredbu Visokog komesara Macolinija br. 122:
„Svi građani, koji nijesu italijanski građani, dužni su da pozdravljaju dižući desnu ruku oficire okupatorskih Oružanih Snaga kao i italijanske funkcionere u uniformi. Prekršitelji ove Naredbe biti će kažnjeni (…) zatvorom do deset dana…” (Glas Crnogorca, 21. jula 1941).
„Ulazak Ekselencije Macolinija pozdravljen je produženim aplauzima i poklicima Italiji i crnogorstvu. Zasjedanje Sabora, koje je odmah zatim otvoreno, započelo je objavljivanjem rada Sabora od strane Predsjednika g. Mihaila Ivanovića, velikog crnogorskog patriote, starog i vjernog saradnika pokojnog kralja Nikole.” (F. Godi, Fašistički poredak…, str. 169-170. „Svečano proglašenje nezavisnosti Crne Gore na sjednici Nacionalne ustavotvorne skupštine, Glas Crnogorca, 13. jul 1941; ovaj tekst je izašao i u: Guerra al bolscevismo. Montenegro: Stato indipendente, ‘Le vie del Mondo’ – rivista mensile del Touring club italiano, a. IX, № 8, avgust 1941, 734” (F. Godi…, str. 170 fn. 100).
„Članovi Ustavotvorne skupštine sastali su se u jednom velikom salonu u zgradi u susjedstvu sjedišta srpske banovine. Predsjednik Skupštine Mihailo Ivanović, vjerni saradnik kralja Nikole, nakon što je proglasio sjednicu otvorenom, dao je riječ Sekuli Drljeviću, zvaničniku skupštine koji je takođe nekada bio saradnik svrgnutog kralja, a sada predvodnik partije zelenaša, federalističke snage koja je u tom trenutku sa bjelašima (pristalicama srpske hegemonije) dijelila marginalan položaj na crnogorskoj političkoj sceni.”
„Crnogorski narod – započeo je svoje izlaganje govornik – po svom geopolitičkom položaju je mediteranski. Kao takav, duhovno i materijalno je orijentisan prema Rimu, i ta adresa predstavlja osnovu njegovog državnog postojanja“. Skupština je, kako je objašnjavao Drljević, imala istorijski zadatak da proglasi nezavisnost Crne Gore i njen ulazak u sferu uticaja Rima. Predsjednik Skupštine naredio je čitanje izjave:
Nacionalna ustavotvorna skupština predstavljajući cijeli crnogorski narod i tumačeći njegovu volju, sazvana na Cetinju 12. jula 1941. godine, odlučuje sljedeće: 1. ropstvo do kog su dovele odluke Skupštine [U ovom slučaju ukazuje se na nacionalni zbor u Crnoj Gori] održane u Podgorici 26. novembra 1918. godine o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom završeno je. 2. Režim koji je u Crnoj Gori uspostavila bivša Kraljevina Jugoslavija i dinastija Karađorđević su propali: Vidovdanski ustav i Ustav donesen 3. septembra 1931. godine, proglašeni od strane bivšeg režima, ukinuti su. 3. Crna Gora se obnavlja kao samostalna i nezavisna ustavna monarhija. 4. Nacionalna ustavotvorna skupština proglašava da svi Crnogorci, zahvalni zbog oslobođenja zemlje do koga je došlo zahvaljujući italijanskim oružanim snagama, pamteći bliske veze koje su uspostavljene između dinastije Petrović Njagoš i italijanske vladarske porodice, puni vjere u obnovu koju će svuda i uvijek podržati Duče i fašistička Italija, donose odluku o tome da sa njom ujedine život i sudbine, uspostavljajući čvrste solidarne veze. Dogovori zasnovani na ovoj solidarnosti, usmjereni na ulazak Crne Gore u interesne sfere Rima, biće naknadno potpisani između Crne Gore i Italije. 5. Crnogorska skupština, u nedostatku nosioca Vrhovne vlasti šefa Države, riješila je da uspostavi kraljevsko namjesništvo i da zamoli Njagovo veličanstvo italijanskog kralja i imperatora da blagoizvoli odrediti Namjesnika Kraljevine Crne Gore koji će proglasiti Ustav” (F. Godi, Fašistički poredak…, str. 169-170. „Svečano proglašenje nezavisnosti Crne Gore na sjednici Nacionalne ustavotvorne skupštine, Glas Crnogorca, 13. jul 1941; ovaj tekst je izašao i u Guerra al bolscevismo. Montenegro: Stato indipendente, ‘Le vie del Mondo’ – rivista mensile del Touring club italiano, a. IX, n. 8, avgust 1941, 734” (F. Godi…, str. 170 fn. 100).
Godi se u prvom redu bavi ekonomskim i finansijskim uslovima okupacije Crne Gore, koje pritom sagledava u njihovom ratnom političkom i nacionalnom kontekstu.
„Još više uticaja imala su lažna obećanja o osnivanju crnogorske nacionalne banke, kod koje Ministarstvo finansija nikada nije pružilo kreditne linije u korist crnogorske države. Data obećanja nijesu održana i Macolini je nakon gašenja Civilnog komesarijata izgovorio proroČke rijeČi. „Politička funkcija nezavisne Crne Gore je propala, mislim da ovaj narod u svom srcu više čuva Beograd nego Rim.” (F. Godi,poredak…, str. 178).
Masovna represija prema nedužnom stanovništvu bila je odgovor na opštenarodni ustanak iz koga nastaje još bespoštedniji građanski rat.
„Zapravo je već postojalo više grupa talaca koji su strijeljani nakon svakog pokušaja sabotaže. Okupatorske trupe su spalile domove i okrivile cijela naselja za akcije otpora koje su pokretale partizanske trupe. Najefikasnije divizije u borbi protiv gerilaca držale su i određeni broj talaca civila. Te velike jedinice usvojile su kolonijalne represivne tehnike i pri izvođenju vojnih operacija imale su odriješene ruke na određenom prostoru i u ograničenom vremenskom periodu. Po mišljenju prethodno pomenutog funkcionera u svakom slučaju nije učinjeno ono što je trebalo učiniti. Ruli se preispitivao u vezi sa vojnim aspektima u odnosu na nedostatke politike guvernera, ali je zaboravljao činjenicu da je najuporniji protivnik čvrste političke vizije vojne sile u Crnoj Gori bio upravo Ćano. Izvjesna autonomija mogla bi da okrnji plan za Balkan stvarnog vladara velike Albanije koji se ‘odnosio prema državi kao prema privatnoj svojini, dajući jednom gradu ime svoje žene i stvarajući privatne lovne rezervate’“. (F. Godi…, str. 188).
Komentar italijanskog zvaničnika dovoljno govori o prirodi fašističke okupacije Crne Gore:
„Ovo vrijeme je izgubljeno, kao što je izgubljen i naš ugled. Ja mislim da bi se stvari drugačije odvijale kada bi se umjesto objavljivanja proglasa strijeljalo.“ (F. Godi…, str. 189).
„U času kada je Crna Gora stupala ponovo u red nacija i kada je ulazila u novi evropski poredak, neko od njenih sinova izvršio je sraman oceubilački čin” (…)
„Na poziv Moskve, a podstican i novčano pomagani od beogradskih i londonskih agenata, komunisti su se odmetnuli i iz zasjede uspjeli, u prvi mah, ubili nekoliko italijanskih vojnika, koji su svojim bratskim ponašanjem Crnogorce za vazda zadužili.” (Glas Crnogorca, 21. jula 1941).
Jedva bi po koju reč trebalo izostaviti ili menjati u ovim redovima, koji pokazuju kako se istorija ponavlja, najpre kao tragedija, a potom kao tragikomedija.
(Sutra: Zložudni trougao razdora u okupiranoj Crnoj Gori)
