Današnji Studentski trg u Beogradu – zajedno sa Studentskim parkom i okolnim ulicama – u protekla dva veka doživeo je ogromne promene. Sve do 18. veka na ovom mestu, na ostacima nekadašnjih rimskih termi, nalazilo se tursko groblje. Nakon prelaska Beograda u austrijske ruke, početkom 18. veka tursko groblje je uklonjeno, a na njegovom mestu planirana je izgradnja trga u evropskom stilu.

Austrijski urbanisti su ga nazvali Grosser Platz (Veliki trg), ali je njegova izgradnja osujećena usled ponovnog prelaska grada pod vlast Turaka, koji ovaj prostor vraćaju u pređašnje stanje. Pored groblja, Turci su podigli i niz verskih građevina, među kojima su najveće bile Kizlar-agina džamija, derviška tekija, kao i Šejh-Mustafino turbe, koje je jedino ostalo sačuvano do danas.

Kako to obično biva u istoriji Beograda, ni ovo stanje se nije zadržalo dugo. Između 1807. i 1813. prostor oko Studentskog parka postao je administrativno središte srpskih ustanika. U nekadašnjoj derviškoj tekiji zasedao je Praviteljstvujušči sovjet, a upravo ovde je 1811. godine, stvaranjem popečiteljstava (današnjih ministarstva), izvršena njegova reorganizacija u državnu upravu modernog tipa. Nekadašnja džamija bila je pretvorena u pravoslavnu crkvu, a nedaleko od nje otvorena Velika škola pod upravom Dositeja Obradovića.

Najveći deo ustaničkih vođa naselio se u okolini sadašnjeg Studentskog trga, uključujući tu i Dositeja, koji je živeo u kući u današnjoj Dositejevoj ulici. Kuća je preživela sve do 1870, o čemu svedoči fotografija Mihaila Valtrovića, koji ju je snimio pre rušenja.

Nakon ponovnog prelaska grada u turske ruke, pokušan je povratak na staro, ali bez uspeha. Već 1824. godine prostor oko Studentskog trga postao je najveća beogradska pijaca, nazvana Velika pijaca, oko koje polako počinju da se zidaju administrativna zdanja. Na mestu današnjeg Kapetan Mišinog zdanja polovinom veka nalazio se privremeni dvor kneza Aleksandra Karađorđevića, u kome je rođen kralj Petar I Karađorđević, oko koga je podignito niz građevina, prevashodno kuća bogataša i političara.

S donje strane današnjeg parka podignuta je zgrada turske policije, odmah pored nje i srpske. Te dve zgrade bile su poprište teških borbi tokom incidenta na Čukur česmi 1862. godine. Nakon ubistva dečaka Save Petkovića, njegov ubica je pokušao da pobegne u zgradu turske policije, što je dovelo do oružanog obračuna srpske i turske policije, a onda i bombardovanja grada sa Kalemegdanske tvrđave. Rezultat je bio turski poraz i njihovo povlačenje iz grada.

To je dovelo i do drastične promene izgleda ovog dela Beograda.

Prve godine Glavnjače

Sredinom šezdesetih godina 19. veka na mestu nekadašnje srpske i turske policijske zgrade podignuto je sedište Uprave grada Beograda. Tačna godina podizanja zgrade se ne zna, ali ona sigurno nije sagrađena pre 1863. godine.

Njen „malovaroški“ izgled, kako je savremenici opisuju, bio je posledica želje za praktičnošću, pa je estetika ustuknula pred potrebama. Ukrasi na fasadi skoro sasvim su izostali, pa će neuglednost zgrade, pogotovo kada se ona uporedi sa obližnjim Kapetan Mišinim zdanjem, decenijama bosti oči Beograđanima, tim pre što je u delu ove zgrade bila smeštena beogradska administracija zajedno sa gradskom većnicom.

Pored dela sa gradskom administracijom, u okviru zdanja bila je i policijska stanica sa dva odeljenja, administrativnim i krivičnim, kao i pripadajući zatvor, koji će zgradi doneti najveću „slavu“. Zatvor se nalazio u podrumu zgrade, podeljen na nekoliko ćelija, koje su tada zvane „apsane“. Najpoznatija je bila „glavnjača“, koja je dobila naziv po svojoj glavnoj zatvorskoj funkciji (glavna). Uskoro je cela zgrada postala poznata po ovom nazivu.

„Slavi“ ćelije zvane „glavnjača“ parirala je „ćorka“, prostorija površine dvadesetak kvadratnih metara, bez bilo kakvog izvora svetlosti, koja je i danas ostala sinonim za boravak u zatvoru. Ona je korišćena za kažnjavanje pritvorenika, ali sporadično i za smeštaj osuđenih na smrt pre egzekucije. Žene su pritvarane u tzv. „ženskom salonu“, dok su najbolji uslovi bili u „gospodskoj sobi“, jedinoj zatvorskoj jedinici koja je imala prozor i direktni izvor dnevne svetlosti.

„Zar nije to sramota za civilizovane ljude“

Skromni zatvorski kapaciteti Glavnjače za grad koji se ubrzano širio, skopčani sa nepodesnim higijenskim uslovima i odnosom zatvorske uprave prema uhapšenima, već u prvim godinama izazvali su oštre proteste, pogotovo kada su se slike života u zatvoru pojavile u javnosti.

Najbolji prikaz kako je izgledala Glavnjača donosi reportaža iz Politike iz marta 1911, u kojoj se navodi:

Tretman zatvorenika

Za sve vreme postojanja Glavnjače, ona je funkcionisala kao istražni pritvor, i to za uhapšene počinioce svih vrsta tadašnjih krivičnih dela. Pretežno su to bili lopovi i počinioci blažih krivičnih dela, među kojima je najveći deo pritvorenih bio tu zbog imovinskih delikta.

U posleustaničkoj Srbiji, pogotovo u vreme ustavobranitelja, imovinski delikti su bili najstrože kažnjavani. Tako se, recimo, po Kaznitelnom zakonu za poare i krađe iz 1847. svaka krađa, bez obzira na vrednost imovine i učinjenu štetu, kažnjavala smrtnom presudom. Zakon je kasnije ublažen, tako što su žene i deca izuzeti od izvršenja smrtne kazne, koja je zamenjena sa sto udaraca kamdžijom, ali i to je neretko dovodilo do istog ishoda.

Iako su docnija zakonska rešenja bila blaža, smrtna kazna za imovinske delikte je primenjivana sve do 1902. godine. O istoriji smrtne kazne u našoj zemlji Ivan Janković je napisao kapitalnu studiju Na belom hlebu. Smrtna kazna u Srbiji 1804–2002, prvu knjigu takvog tipa kod nas.

Pored kradljivaca, Glavnjača je „ugošćavala“ i ubice, prevarante, prekršioce javnog reda i mira (uglavnom u alkoholisanom stanju), beskućnike, besposličare, prostitutke i prosjake, među kojima je bilo i puno dece. Kako su svi oni boravili u istom prostoru – sama uprava zatvora to priznaje: „Prinuđeni smo da tu zatvorimo i nepokvareno dete, i opasnog kockara, i oronula starca i raspadnutu protuvu“ – to je neretko dovodilo do sukoba među zatvorenicima.

U tekstu „Glavnjača, tamnjača i ćorka“, objavljenom u knjizi Macke i packe. Ogledi iz istorije represije u Srbiji, Ivan Janković uslove u zatvoru ovako opisuje:

„Apsenici se nisu mogli kupati ni održavati ličnu higijenu, a nisu dobijali ni preobuku (osim ako bi im je doneli rođaci i prijatelji). Kreveta i posteljine nije bilo, već se spavalo na drvenom banku (prična), koji je zauzimao dobar deo svake veće ćelije. (U manjim ćelijama spavalo se na podu.) Kada se imaju na umu pretrpanost i neprovetrenost ćelija, jasno je da se u njih bio uvukao hroničan smrad, pa je boravak u njima predstavljao neku vrstu olfaktorne torture. Pored smrada, hronična je bila i infestacija svakovrsnom gamadi, od buva (buvara je, uostalom, jedan od sinonima za zatvor) i vašiju, preko stenica, do miševa i pacova.“

Kao vrhunac zlostavljanja isticalo se neretko sadističko ponašanje čuvara zatvora. Zatvorenici su tučeni, i to najčešće volovskom žilom, koja je kao „opomena“ visila okačena u „apsandžijinoj sobi“. Batinanje se podrazumevalo kao vaspitna metoda, ali i kao način da se održi disciplina u zatvoru. Ono će svoj najdrastičniji izraz kasnije pronaći u odnosu prema političkim zatvorenicima, pre svega komunistima.

Za razliku od bogatijih pritvorenika, kojima je hrana iz kafana dostavljana u zatvor, ostali zatvorenici, najvećim delom teška sirotinja, primali su skromne obroke. U nekim periodima je to dnevno bila samo jedna vekna od pola kilograma crnog hleba. Kada se uzme u obzir i da je većina zatvorenika izvođena na prinudni rad – opštinski javni radovi, čišćenje ulica… – dobija se potpuna slika „tretmana“ u Glavnjači.

Silovanja i ubistva

Na najcrnjim stranicama istorije Glavnjače opisani su slučajevi silovanja maloletnika, što je u nekoliko navrata postalo velika društvena tema i predmet skupštinskih rasprava. Nakon Prvog svetskog rata Dobroslav Jevđević, tada opozicioni poslanik, u skupštinskoj raspravi prvi je izneo slučaj trojice maloletnih šegrta koji su zbog besposličenja bili zatvoreni u Glavnjači i silovani od strane „kockara“ pritvorenih u zatvoru.

Pitanje silovanja maloletnika ponovo je pokrenuto 1928. godine, kada se Sava Kosanović – sin sestre Nikole Tesle i istaknuti političar u međuratnom periodu – obratio tadašnjem ministru unutrašnjih poslova Antonu Korošecu rečima:

„Najgori beogradski ološ bez hrane i svačega jedva čeka da padne noć, svuče decu od 12 do 13 godina i siluje ih! […] Deca vrište, deru se, a redar koji pazi na sobu čuva stražu, bije decu što se deru!“

Iako je Korošec obećao istragu, od nje nije bilo ništa.

Posebno su na udaru bile žene, koje su bile fizički i seksualno zlostavljane od strane čuvara. Zabeleženo je dosta takvih slučajeva, koji su ponekad dovodili do političkih i društvenih potresa. Slučaj koji je izazvao najviše pažnje je smrt Ljubice Ljubičić, koja je nakon krvničkog prebijanja preminula 1924. godine. Najpreciznije podatke o njenom životu i pogibiji donela je Kristina Jorgić u radu Tajne beogradske Glavnjače 20-ih godina HH veka.

Dvadesetsedmogodišnja Ljubica Ljubičić bila je radnica u fabrici tekstila u vlasništvu Vlade Ilića. Jedan od najbogatijih industrijalaca tog doba (potonji gradonačelnik Beograda, nakon rata osuđen za saradnju sa okupatorom) bio je poznat po eksploatatorskom odnosu prema svojim radnicima (ta slika o Iliću je prilično izokrenuta u današnjici, čak i travestirano pretvorena u priču o „Iliću filantropu“, pa mu je i podignut spomenik u Beogradu).

O tome možda najslikovitije govori tekst Dimitrija Tucovića „Mali mučenici iz leskovačkih fabrika“, koji je objavljen u Radničkim novinama pred samo izbijanje rata 1914. godine.  U ovom tekstu Tucović piše:

„Deca rade u fabrici po 12 sati. Njihova starost je: četvoro od osam, petoro od devet, sedmoro od deset, desetoro od jedanaest, šesnaestoro od dvanaest, petoro od trinaest, jedno od četrnaest godina. (…) Eto, ovu decu fabrikanti Ilić, Teokarević i Petrović upropašćuju u svojim preduzećima, tamo ih tuku, pa kad polumrtva od rada i torture popadaju, dolaze im noću roditelji te ih nose kući. Čitave su generacije ove dece upropašćene, a danas fabrikanti nastojavaju da zadobiju policiju koja bi trebala da izvrši nad ostalima i nad njima divlje nasilje!“

Takav odnos u Ilićevim fabrikama zadržaće se i nakon rata, o čemu najbolje svedoči slučaj Ljubice Ljubičić.

Ona je 1. aprila 1924. godine prijavila nadležnima nestanak 25 metara platna, međutim uprava fabrike je nju optužila za krađu. Nakon torture u samoj fabrici, uhapšena je od strane policije i sprovedena u Glavnjaču. Četvrtog aprila je prebačena u Državnu bolnicu u potpuno nesvesnom stanju. Bolničarka je ovako novinarima Politike opisala njeno stanje:

„Izgledala je strašno: levo oko bilo joj je izašlo za čitavih pet santimetara iz duplje i bilo je svo krvavo. Više njega, baš iznad obrve bila je velika rana koju je bilo strahovito pogledati. Lice joj je bilo unakaženo od još svežih povreda, a po celom telu bila je modra. Usta su joj bila puna usirene krvi i neoprana, a gotovo svi prednji zubi bili su joj poljuljani. Kosa iznad rane počupana, te se vidi gola lobanja.“

Ljubica Ljubičić je preminula istog dana. Poslednje sate života provela je u potpunom bunilu, neprestano ponavljajući da nije kriva. Kada su lekari naložili obdukciju, dokumentovane su teške povrede koje su dovele do smrtnog ishoda.

Ovaj slučaj postao je velika tema beogradskih novina. Posebno se u tome isticala Politika, a javnost je zahtevala istragu i kažnjavanje vinovnika. Policija je na to uzvratila saopštenjem da je Ljubica bolovala od epilepsije i da je povrede zadobila pri padu tokom hapšenja, dok je uprava fabrike Vlade Ilića negirala da je ona uopšte radila kod njih. Nisu vredeli ni obdukcioni nalazi ni iskazi brojnih svedoka. Oni su tvrdili da je Ljubica podlegla krvničkom batinanju Momčila Jovičića, koji ju je zlostavljao zato što je odbila da seksualno opšti s njim.

Za ubistvo Ljubice Ljubičić nikada niko nije odgovarao. Da sve bude još tragičnije, onih 25 metara platna za čiju krađu je bila optužena, kasnije je pronađeno u samoj fabrici kao „zagubljeno“.

Od Glavnjače do Karaburme

U prvim decenijama nezavisne Srbije kao jedno od najčešćih kaznenih „oruđa“ bile su primenjivane smrtne kazne. Za period od 1889. do 1903. godine Ivan Janković je u arhivskim dokumentima pronašao 420 smrtnih presuda, navodeći da je usled nepotpune dokumentacije njihov broj najverovatnije znatno veći. Pored političkih osuđenika, pogotovo nakon Timočke bune 1883. protiv vlade kralja Milana Obrenovića, kada je izrečeno 97 smrtnih i 734 zatvorskih kazni, smrtne presude su izvršavane nad ubicama, hajducima, sporadično i nad lopovima.

Egzekucije su zakonski bile izvršavane streljanjem, da bi tek po stvaranju Jugoslavije u kazneni sistem ušlo i vešanje, koje je prethodno bilo deo austrougarskog kaznenog sistema. Kako su se egzekucije u okviru Glavnjače pokazale nepodesnim, one su prebačene na Karaburmu, gde će biti izvršavane sve do Prvog svetskog rata.

Sliku tog prostora dao je Bora Stanković u tekstu iz 1917. godine:

„Ostali svet nerado tamo ide a sve zbog toga jer kad god se na tu stranu iz varoši pogleda, uvek se prvo vidi ta Karaburma, to golo, izbrazdano brdo sa onom četvrtastom i belo okrečenom karaulom, gde su se u mirna vremena obično streljali osuđeni na smrt.“

I pored lokacije na Karaburmi za egzekucije, i Glavnjača je zadržala bitno mesto u izvršenju smrtnih presuda. Najpre, u njoj su danima pred streljanje boravili osuđenici na smrt, bile su im dozvoljene posete rodbine i prijatelja, pa i zainteresovanih građana. Mogli su da jedu šta god žele, a bila im je dozvoljena i neograničena količina alkohola, što je dovodilo i do grotesknih scena, gotovo zabava na kojima su pijani osuđenici na smrt terevenčili uz muziku, ponekad i sa čuvarima zatvora.

Gotovo karnevalski znao je da bude i ispraćaj osuđenika na Karaburmu, o čemu piše Ivan Janković u knjizi Macke i packe. Ogledi iz istorije represije u Srbiji:

„Pogubljenja su izazivala veliki interes javnosti i, u jedno doba kada nije bilo fudbala i drugih masovnih sportskih priredbi, predstavljala su redak javni spektakl. U Beogradu im je prisustvovalo po nekoliko hiljada ljudi, žena i dece. Kada je (1875) streljan kasapin Kuzman Kostić, zbog silovanja i ubistva devojčice sa Terazija, ‘sveta je bilo valjda preko tri hiljade, koji su prisustvovali ovom izvršenju’, a u naročitim prilikama, kao što je bilo streljanje atentatora na kneza Mihajla, posmatrača je bilo još više, i po deset hiljada. Uzbuđenje je raslo od trenutka kada bi se objavilo vreme i mesto pogubljenja. Svetina se delila na one koji su još u zoru odlazili do gubilišta da zauzmu što bolje mesto, i one koji su pratili osuđenika na putu do gubilišta. Pred zatvorom je obično stajala gomila sveta. Dok su jednog osuđenika pripremali u dvorištu Glavnjače 1874. godine, ‘ozgo s velike pijace začu se vika svetine, koja je došla da gleda pogubljenje. […] Još i svetina napolju jače zalarma. Čujahu se jasno i glasovi: ‘Dokle ćemo čekati…’“

Ubistvo protivnika crnorukaca

Takvo karnevalsko veselje ipak neće izazvati ubistvo koje se odigralo u Glavnjači u septembru 1907, koje je donelo i „novi život“ ovom mestu, sada kao mučilištu političkih protivnika. Iako su u Glavnjači sporadično boravili politički pritvorenici, pogotovo nakon Timočke bune – tako su u njoj neko vreme proveli Nikola Pašić i Pera Todorović, ali nešto ranije i ubice kneza Mihaila – oni su brzo prebacivani u vojne kazamate na Kalemegdanu, koji su bili namenjeni političkim osuđenicima za vreme vladavine Obrenovića.

Upravo je dinastička smena bila povod za izbijanje jednog od najvećih skandala u istoriji Glavnjače. Nakon Majskog prevrata godinama je bilo aktuelno tzv. zavereničko pitanje, o kome je najopsežnije pisao istoričar Dragoljub R. Živojinović u trotomnoj knjizi Kralj Petar I Karađorđević.

Pored pritiska stranih sila, nova vlast je trpela i pritisak domaće javnosti da se oficiri umešani u Majski prevrat uklone iz vojske. Među njima je najglasniji bio kapetan Milan Novaković, koji je osnovao Društvo za legalno rešenje zavereničkog pitanja. U javnosti su kolale priče da je iza njega zapravo stajao Nikola Pašić, koji je želeo da se otarasi crnorukaca kao političke pretnje, što se posebno pokazalo u kasnijim godinama. Ipak, protiv zaverenika je javno istupao jedino Milan Novaković, koji je čak napisao i proglas distribuiran u zemlji i inostranstvu. Usledilo je njegovo hapšenje i osuda za klevetu.

U zatvoru se Milan Novaković našao u avgustu 1907, zbog, kako su govorili savremenici, montirane optužbe za krađu. Ćeliju je delio sa poručnikom Maksimom Novakovićem koji je bio pritvoren zbog pokušaja ubistva supruge. Njih dvojica nisu bili u srodstvu.

Do tragedije je došlo sasvim slučajno. Zbog nepažnje stražara koji je ostavio vrata „gospodske sobe“ nezaključana, njih dvojica su otišli do oružarnice, iz nje uzeli puške i revolvere i zahtevali razgovor sa upravnikom grada, što im nije uslišeno. Došlo je do obračuna, žandari su ispalili na njih desetine hitaca iz same zgrade, a pridružio im se i vod koji je pucao sa ulice na prozor ćelije.

Kako je otpor Novakovića bio žilav, policija je pribegla i „hemijskom oružju“, bacivši flašu sa amonijakom na prozor ćelije u kojoj su bili. Nakon sat vremena obračuna žandari su uspeli da upadnu u ćeliju i da likvidiraju Novakoviće. Pregovori ni u jednom trenutku nisu ni pokušani, iako su u međuvremenu u Glavnjaču došli ministar policije i upravnik grada.

Ovakva likvidacija pritvorenika dovela je do opšteg nezadovoljstva, pogotovo što se tragedija mogla izbeći pregovorima. U gradu su izbile velike demonstracije, a vest o pogibiji Novakovića postala je tema i svetskih novina, završivši čak i na naslovnoj strani Njujork Tajmsa u tekstu naslovljenom: „REGICIDES’ ENEMIES DEAD. Shooting in Belgrade Prison is Followed by a Riot in the City“.

Zavereničko pitanje je ostalo rak-rana Kraljevine Srbije i u narednim godinama, sve dok ne bude okončano 1916. godine Solunskim procesom. Pogibija kapetana Novakovića je po mnogim istoričarima bila svojevrsna prekretnica u ovom slučaju, a svakako je postala prelomni trenutak i za samu Glavnjaču, koja će potom dobiti status političkog kazamata.

Izborne pobede komunista i početak belog terora

Pored oštrih sukoba političkih elita pod paskom borbe za nacionalnu samosvojnost, prve godine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca obeležili su i oštri ideološki sukobi. Oktobarska revolucija, kao i niz pokušaja levičarskih revolucija u Evropi, imala je velikog odjeka i na području novostvorene države.

Iako se u savremenoj srpskoj, baš kao i u ostalim istoriografijama na području bivše Jugoslavije, komunistički pokret u međuratnom periodu posmatra minornim, činjenice iz dvadesetih godina 20. veka pokazuju sasvim drugu sliku. Na prvim izborima u Kraljevini SHS, održanim u novembru 1920. godine, koji će u istoriji ostati upamćeni kao izbori za Ustavotvornu skupštinu, ali i kao jedini potpuno demokratski izbori u istoriji obe Jugoslavije – Komunistička partija Jugoslavije je osvojila 12,4 posto glasova, čime se uspostavila kao treća politička partija po snazi u tadašnjem parlamentu.

Još znakovitija bila je pobeda komunističkih kandidata u dva najveća grada. U Beogradu je na lokalnim izborima pobedio Filip Filipović sa osvojenih 26 odsto glasova, dok je u Zagrebu komunistički kandidat Svetozar Delić odneo još ubedljiviju pobedu, osvojivši čak 40 odsto glasova.

Na ovim izborima komunisti su pobedili u četrdesetak gradova, osvojivši vlast, pored ostalih u Nišu, Skoplju, Podgorici, Užicu, Kragujevcu, Valjevu, Šapcu, Leskovcu, Pirotu, Osijeku, Vukovaru…

Suštinski, komunisti su osvojili vlast u gotovo svim urbanim središtima, dok su radikali Nikole Pašića, baš kao i Hrvatska seljačka stranka pod upravom Stjepana Radića, dominirali u ruralnim predelima.

Ovaj izborni zemljotres izazvao je drastičnu reakciju tadašnje vlasti. U većini gradova komunistima je onemogućeno da preuzmu vlast. Ban u Zagrebu je poništio izbore pod paskom optužbe za veleizdaju podignute protiv Svetozara Delića, dok je Filipu Filipoviću zbog navodnog ceremonijalnog prekršaja – po tvrdnjama savremenika, on je odbio da položi zakletvu na vernost kralju – oduzeta uprava nad Beogradom, a gradski izbori su poništeni.

Ovo grubo gaženje izborne volje nastavilo se donošenjem Obznane u decembru 1920. godine, kojom je zabranjen rad Komunističke partije Jugoslavije i prokomunističkih sindikata, a u čijem u prvom članu se eksplicitno navodi:

„Da se do rešenja Ustava zabrani svaka komunistička i druga razorna propaganda, obustave njihove organizacije, zatvore njihova zborišta, zabrane njihove novine i svi drugi spisi koji bi mutili spokojstvo i mir države, propovedali, pravdali i hvalili diktaturu, revoluciju ili ma kakvo nasilje. Odmah se imaju uzaptiti svi pozivi na generalni štrajk i do mesec dana zatvoriti svi koji ih čine usmeno ili pismeno.“

Zabrana Komunističke partije je potvrđena 1921. godine još drastičnijim Zakonom o zaštiti države, nakon čega Komunistička partija odlazi u ilegalu u kojoj će provesti narednih 20 godina.

Pored policijskog progona, sada zakonski uređenog, partiji su posebno naštetile i frakcijske borbe, započete u junu 1920. na Vukovarskom kongresu, kada je pobedila radikalna struja u pokretu. Nasuprot socijaldemokratskim načelima, kao partijska politika ustoličena je revolucionarna borba za stvaranje diktature proleterijata, što je dovelo do unutarpartijskog raskola.

Deo članstva Komunističke partije Jugoslavije usvaja oružane napade kao način borbe. Sledi neuspešan atentat na kralja Aleksandra u junu 1921, koji je izveo Spasoje Stejić, a onda i ubistvo ministra policije Milorada Draškovića u julu te godine, izvršeno od strane ćelije revolucionarne grupe Crvena pravda, u kojoj su bili atentator Alija Alijagić, kao i Rodoljub Čolaković, Dimitrije Lopandić i drugi. Počela je policijska represija, nazvana beli teror, u čijem središtu će biti Glavnjača.

Glavnjača kao simbol policijske represije

Kao način da se ugasi otpor upotrebljena je drastična sila. Ona postaje vidljiva već tokom Vidovdanskog procesa 1922, na suđenju za atentate izvršene prethodne godine. Na optuženičkoj klupi našli su se direktni izvršioci, ali i rukovodstvo Komunističke partije na čelu sa Filipom Filipovićem.

Optuženi su istražni postupak proveli u Glavnjači, gde su doživeli „tretman“ po kome će ovaj zatvor postati poznat tokom naredne decenije. Svi su na suđenju prijavili tešku torturu i batinanja kao sredstvo za iznuđivanje priznanja. Lajoš Čaki, jedan od optuženih, pokazao je u sudnici izbijene zube. Nije vredelo. Iako je o torturi pisala i štampa, ona ostaje glavni metod Glavnjače.

Lista komunista koji su prošli kroz Glavnjaču tokom istražnog postupka u naredne dve decenije je dugačka – posebno kroz njenu „filijalu“ na Adi Ciganliji, podignutu 1920. kao zatvor Okružnog suda u Beogradu za teže zatvorenike. Među njima su bili: Aleksandar Ranković, Milovan Đilas, Dragiša Mišović, Otokar Keršovani, Moša Pijade, Rade Končar, Spasenija Cana Babović, Anđelija Ranković, Žarko Zrenjanin, Mihailo Lalić, Sima Marković i brojni drugi.

Samo je tokom 1921. godine kroz Glavnjaču, kako piše beogradski advokat Rajko Jovanović u knjizi Glavnjača kao sistem, prošlo preko 15.000 radnika. Ova knjiga, izdata 1928. godine u Zagrebu, da bi odmah po izlasku iz štampe bila zabranjena a najveći deo tiraža uništen, postala je najveća optužnica protiv Glavnjače. Predstavljajući u njoj ustrojstvo zatvora, Rajko Jovanović opisuje i metode koje su u Glavnjači praktikovane. Među njima su bili udarci kundacima, volovskim žilama i bokserima po tabanima, stomaku, leđima, glavi, pritvorenici su davljeni, kačeni za noge i ostavljani tako danima da vise. Moreni su glađu i žeđu, a dobar deo pritvorenika, naročito žena, seksualno je zlostavljan.

Posebno zlokobno je bilo „sušenje u odžaku“, kako ga naziva Rajko Jovanović:

„Jedno od najtežih sredstava mučenja jeste zatvaranje žrtava u odžak (dimnjak). U onom zidu hodnika Glavnjače gd‌je su vrata za apsane, nalaze se između vrata pojedinih soba vratanca od dimnjaka-odžaka. Ti dimnjaci su mali, najveći imaju najviše 2m² zapremnine, a mali 1.5m² zapremnine. U te odžake u kojima se čovjek ne može ni ispraviti, već mora sjediti zgrčen, zatvaraju se oni koji ne priznaju i poslije silnih mučenja i tamo se drže bez vode i hljeba. Ivan Nešić zatvoren je 5 dana u odžaku. Također su zatvoreni Miodrag Manojlović, bravarski radnik, koji je bio cijeli dan i cijelu noć, Kolaček i drugi. Dimitrije Bosaković, trgovački agent izjavio je pred sudom da je zatvoren u veliki odžak od 2m² sa još tri pritvorenika, dakle 4 čovjeka naslagani jedan na drugoga u prostoru od 2m². Iz odžaka je pušten tek sutradan i to samo na pet časaka, radi nužde.“

Rajko Jovanović u knjizi opisuje i „mokru torturu“, tokom koje su zatvorenici bacani u betonske ćelije dograđene nakon rata:

„Prije nego li se uapšeni bace u tu ćeliju sipa se u nju ‘voda za prst visine’ pa se onda po zimi baci unutra osuđenik, kojemu se prethodno oduzmu svi prekrivači, tako da nema niti na šta leći, niti se čim pokriti. Te se ćelije, razumije se, ne griju i treba samo pomisliti kako izgleda tim osuđenima na tu samicu usred zime na vodi, vlazi i na betonu bez ikakvih pokrivača. Još treba imati na umu da se decembar 1927. odlikovao izvanredno hladnom ljutom zimom, koja je dostigla 20° ispod ništice i tada se tek može dobiti potpuno jasna slika položaja tih nesretnika zakopanih u taj ledeni i vlažni grob.“

Glavnjača kao internacionalna tema

Glas o mučenjima u Glavnjači sve više se širio, tako da će ona postati predmet brojnih parlamentarnih rasprava, tokom kojih je od strane vlasti ili u potpunosti negirano mučenje ili obećavana istraga, do koje nikada nije došlo. Mučitelji iz Glavnjače napreduju u službi – među kojima su najistaknutiji bili Dragi Jovanović, Milan Aćimović, Đorđe Kosmajac, Svetozar Vujković i Božidar Bećirović, koji će se uključiti u represivni okupacioni aparat u Beogradu u Drugom svetskom ratu.

O „metodama“ Glavnjače pisao je i Milovan Đilas u autobiografiji Ideal i profesija. Uspomene revolucionara. Torturu kojoj je bio podvrgnut od strane Svetozara Vujkovića opisao je ovako:

„Pošto sam kleknuo na kolena i opružio ruke pozadi, čvrsto su mi vezali šake i noge, i istim lancem ih nakratko spojili. Vujković je probao vitkoću žile. Kada me Todor gurnuo u leđa, pao sam potrbuške, tako da su mi tabani došli okrenuti gore noge nisam više mogao ispružiti, jer ih je lanac s ruku, vezanih na leđima, držao savijene u kolenu. A nisam mogao ni da mrdam njima, jer su bile stegnute oko zglavaka. I ne sačekavši moj odgovor na poslednje Vujkovićevo upozorenje da se predomislim – istina, ništa nisam ni hteo da odgovorim – Todor mi sede na ramena i čvrsto mi zapuši nekakvom krpetinom usta. Činilo mi se da on svom težinom ne sedi na mojim ramenima, jer ga nisam osećao kao neko veliko breme. Po hodu sam osetio da mi se primiče Vujković. Čuo sam i blag fijuk žile i osetio rez po tabanima.

Udarac je bio žešći i bolniji no što sam očekivao. Ali više nije bilo slućena tajna i znao sam da ću izdržati. Tabananje se prenosi pravo na mozak: na tabanima se oseća bol istovetan sa zarezom noža, a još bolniji je oštri potres u glavi. U ostalom telu ne oseća se ništa. Na svaki udar žrtva obično odgovara krikom, ali koji se, ugušen maramom pretvara u bolni jek iz dubine grudi, otimljući se iz čitave utrobe. Ja sam osećao jedino užas od toga da novi udarac ne padne na mesto gde je onaj pre njega. Činilo mi se da bi bol u tom slučaju bio daleko dublji i žešći.“

Glas o torturi se širio i u inostranstvu, pogotovo nakon što je čuveni francuski književnik Anri Barbis 1928. objavio knjigu Les bourreaux: Dans les Balkans. La Terreur blanche. Un formidable procés politique (Dželati: Na Balkanu. Beli teror. Strašno političko suđenje), kojom je i evropsku javnost upoznao sa Glavnjačom. Nažalost, ova knjiga do danas nije prevedena na naš jezik.

Iako je objavljivanje Barbisove knjige prilično ustalasalo duhove, čak i donelo peticiju istaknutih svetskih intelektualaca koju je, pored ostalih potpisao i Albert Ajnštajn, do većih promena nije došlo. Obećavane su parlamentarne istrage, izgradnja novog zatvora i kažnjavanje odgovornih, ali ništa nije vredelo. Nekima je to čak i godilo, pa je ostalo zabeleženo da su se nakon iznošenja podataka o silovanjima i ostalim torturama radikali Nikole Pašića u parlamentu smejali, čak i uzvikivali: „Živela Glavnjača!“ Jedini „napredak“ je bilo podizanje nove zgrade Uprave grada na Obilićevom vencu (danas zgrada TANJUG-a), ali stari metodi su se u njoj nastavili, pogotovo na mansardi zgrade koja je služila kao zatvor. Režim u Glavnjači je ostao isti.

Nakon Prvog svetskog rata u dvorištu Glavnjače počele su da se izvršavaju smrtne presude vešanjem. Kako je odmah prekoputa i dalje postojala pijaca (koja je krajem 19. veka smanjena da bi se načinio park), brojni znatiželjnici su se vrzmali oko nje tokom egzekucija, praveći „karnevalsku“ atmosferu kao tokom nekadašnjih streljanja na Karaburmi. Zbog toga su egzekucije kasnije prebačene na Adu Ciganliju.

Sve do sredine dvadesetih, Glavnjaču je od pijace delio samo jedan zid. Tako je ostalo zabeleženo da su pojedini stanovnici Beograda, baš kao i pijačni prodavci, preko zida bacali hranu i cigarete pritvorenicima. Bilo je i suprotnih primera, kada su zatvorenicima upućivane pogrde i psovke, pogotovo komunistima.

Pijaca je na mestu današnjeg Studentskog trga potrajala sve do 1926. godine, kada je premeštena u Gospodar Jovanovu ulicu (Jovanova pijaca će opstati do sredine pedesetih), a na njenom mestu podignut je današnji Studentski park, koji je dovršen 1931. godine.

Vladko Maček, Rade Drainac i Sima Pandurović u Glavnjači

Pored komunista koji su tokom istražnog postupka prolazili kroz Glavnjaču, u njoj su boravili i drugi protivnici tadašnjeg režima. Među njima su bili i pripadnici ustaškog pokreta, VMRO-a, ali i Vladko Maček, lider Hrvatske seljačke stranke. U memoarskim zapisima U borbi za slobodu (prvo srpsko izdanje Mačekovih memoara krajem marta objavljuje Akademska knjiga), Maček će ovako opisati boravak u Glavnjači nakon hapšenja 1933. godine:

„Inače je sistem potpune izolacije bio tu proveden do skrajnjih granica. Jedini čovjek s kojim sam mogao razgovarati bio je cijelom Beogradu dobro poznati Sreten, žandarski narednik broj 1. (Svi žandari u Jugoslaviji, kojih je bilo nekoliko desetaka tisuća, bili su, naime, označeni brojevima. On je bio zapovjednik zatvora i uživao je u Beogradu glas bezobzirnog i brutalnog čovjeka. Ja sa svoje strane međutim nisam se mogao ni u čemu na njega potužiti, pa mi je čak ostao i u ugodnoj uspomeni, jer je pokazivao prema meni znakove sućuti. Dakako da sam većinu vremena u zatvoru proboravio čitajući. Kad bi mi čitanje dosadilo, znao sam zamišljen ležati na krevetu, Sreten bi to odmah, idući hodnikom, kroz prozor opazio, te došao k meni. Znao je i po dva sata sa mnom razgovarati o najrazličitijim problemima. Postavljao je tolika pitanja iz najrazličitijih grana znanja – geografije, historije, astronomije, pa sve do politike – da čovjek mora biti živi leksikon da bi mogao na sva njegova pitanja odgovoriti. Karakteristično je bilo da nije nikada sjeo, nego bi kod mojih nogu stajao po dva sata kao stup, a kad sam mu opetovano ponudio neka sjedne, uvijek bi odgovorio: ‘Hvala, ja sam naučan stajati.’ Primiti nije htio nikada ni jedne cigarete. Uvijek se ljutio kad sam sam sebi prao noge i nisam dozvolio da mi ih pere neki kriminalni mladi istraženik, koji je donosio vodu: ‘Zašto nećeš da budeš gospodin kad te svi držimo gospodinom?’“

Glavnjača je „ugostila“ i dva poznata pesnika. U njoj je 18 dana zatvora zbog kafanskog izgreda 1928. godine odležao Rade Drainac. Kako je kasnije zabeleženo, po izlasku je tražio lekarski pregled zbog policijske torture, a posebno se žalio na jednog žandara koji ga je vređao psujući mu majku.

U Glavnjači je pedeset dana zatvorske kazne odslužio i Sima Pandurović 1926. godine. U razgovoru za Politiku po izlasku iz zatvora rekao je:

„Ja sam valjda prvi srpski književnik koji je osuđen i novčano i zatvorom zbog jedne čisto literarne polemike, a besumnje sam prvi nad kojim je ta presuda tako brzo izvršena. To nije bio imperativ zakona, nego imperativ izvesnih faktora čija je volja danas podignuta iznad zakona, prava, parlamenta, naroda. Zato se tome ne treba nimalo čuditi.“

Sima Pandurović je u Glavnjači ponovo boravio 1945, kada je uhapšen od strane nove vlasti zbog optužbe za kolaboraciju tokom rata.

Novi život Glavnjače

Tokom šestoaprilskog bombardovanja 1941. Glavnjača je teško oštećena. Adaptirana je od strane Nemaca, ali je korišćena u druge svrhe. Ipak, njena „slava“ nije nestala, a njen „personal“ se preselio na nove adrese – najvećim delom u Đušinu ulicu (današnja zgrada Rudarsko-geološkog fakulteta), gde je bilo sedište Specijalne policije. U ovoj zgradi su na najstrašnije načine mučene hiljade antifašista, a zabeležene su i brojne egzekucije. Isti slučaj je bio i sa novom zgradom Uprave grada na Obilićevom vencu, kroz koju su prošle stotine zatvorenika.

Adaptirana zgrada Glavnjače bila je ponovo na udaru tokom savezničkog bombardovanja 1944, kao i u borbama za oslobađenje Begrada. Kako se navodilo u posleratnom periodu, Glavnjača je tada bila sravnjena sa zemljom, što je bilo daleko od istine. Zgrada je, zapravo, nedugo nakon rata obnovljena i postala je zatvor Ozne.

Kako Milovan Đilas navodi u svojim memoarskim zapisima, predratno „iskustvo“ zatočenika u Glavnjači je iskorišćeno za stvaranje novih metoda, ali sada su se uloge preokrenule – nekadašnji zatočenici postali su policijski islednici. O tome piše i Borislav Pekić u Godinama koje su pojeli skakavci, posebno apostrofirajući sprečavanje komunikacije među zatvorenicima koje je naučeno iz prethodnog perioda. Stari metodi mučenja su zadržani, a u pojedinim izvorima se navodi da su čak zadržani i neki od predratnih islednika.

Iako ne postoje tačni brojevi, procenjuje se da je kroz posleratnu Glavnjaču prošlo na hiljade zatvorenika. U prvom periodu su to najčešće bile zarobljeni pripadnici nemačkih i kolaboracionističkih snaga, da bi docnije, posle raskola sa Staljinom 1948, to bili ibeovci.

Kako Vojislava Crnjanski Spasojević piše u knjizi Srpske tamnice, među njima je bio i Vlado Dapčević, brat Peka Dapčevića, ali i Andrija Hebrang koji je u Glavnjači i skončao:

„Andrija Hebrang, hrvatski komunista i ministar privrede u prvoj posleratnoj vladi Tito-Šubašić, dva puta je bio u Glavnjači. Prvi put za vreme Kraljevine, 1929. godine, a drugi u vreme FNRJ, 1948–1949. Partija ga je teretila kao ruskog špijuna, ali i saradnika ustaša. Prema zvaničnoj verziji, on se obesio u zatvoru za radijator, 11. juna 1949. U istom zatvoru je tri godine i tri meseca bila zatočena i njegova supruga Olga. Kako je kasnije svedočila, mučena je elektrošokovima, batinana, lagali su je da joj je sin umro, pa je dva puta pokušala da se ubije.“

General Ljubodrag Đurić u svojim memoarskim zapisima Sećanja na ljude i događaje tvrdi da je on bio poslednji zatvorenik u Glavnjači. Uhapšen je zbog ličnog sukoba sa partijskim rukovodstvom, nakon tvrdnje da mu je Petar Stambolić preoteo ženu. Nakon njegovog puštanja na slobodu, zgrada je srušena početkom 1953, kada je izgrađen kompleks Centralnog zatvora. Devedeset godina od njenog podizanja, tako je došao i definitivni kraj Glavnjače.

Nakon Glavnjače

Na mestu zloglasnog zatvora odmah po njegovom rušenju podignut je kompleks Hemijskog instituta (danas se u njemu nalaze Matematički i Hemijski fakultet). Kompleks je zahvaljujući svojim gabaritima, ali i neusklađenošću sa okolnim zgradama, u to vreme izazvao velike otpore. Za ovaj kompleks se vezuje i svojevrsna legenda. Gledane iz vazduha, zgrade tvore reč „NE“, što se tumačilo kao Titovo „ne“ Staljinu. Ipak, po sredi je znatno prozaičnija stvar u pitanju. Slova su zapravo latinična i označavaju skraćenu verziju reči hemija.

Iako je Glavnjača ostala u svesti građana Beograda, tek 1974. podignuto je obeležje o njenom postojanju na platou ispred današnjeg Matematičkog fakulteta. Autor spomenika je bio Milorad Tepavac, a pisac teksta Svetozar Trebješanin, koji je „prevideo“ posleratno postojanje Glavnjače. Na spomeniku je stajao natpis: „Na ovom mestu nalazio se zatvor Uprave grada Beograda ‘Glavnjača’. Hiljade komunista i boraca za slobodu zlostavljano je u njenim ćelijama. Zapaljena je i do temelja izgorela u borbama za oslobođenje Beograda, 1944.“

O ovoj „grešci“ je često govorio pisac Dragoslav Mihailović, koji je živeo nedaleko odatle, zahtevajući da se ovaj propust ispravi. Iako je napravljen izveštaj za Komisiju za spomenike i nazive trgova i ulica Skupštine grada Beograda, do ispravke teksta na spomeniku nije došlo. Godine 2019. skulptura koja se nalazila u središtu spomenika je ukradena, a do danas njena zamena nije postavljena.

Glavnjača danas

Iako je Glavnjača ostala upamćena preko svedočenja ljudi koji su preživeli zatočenja u njoj, ona do danas nije postala predmet nekog većeg istoriografskog izučavanja, izuzev teksta Ivana Jankovića u knjizi Macke i packe. Ogledi iz istorije represije u Srbiji. Uvek se uzgred pominjala, a „neugodni“ deo prošlosti Glavnjače je s namerom zaobilažen.

Za razliku od istoričara, Glavnjača je bila inspirativnija za pisce – od Miroslava Krleže koji grmi protiv nje u pravedničkom gnevu, preko Miloša Crnjanskog koji u drami Konak u usta kralja Aleksandra Obrenovića stavlja pretnju Glavnjačom: „Ili u kraljevu partiju, doktor Mišo, ili u Upravu varošku, u ‘ćorku’!“, pa sve do Borislava Pekića koji u „raspravi“ sa Krležom čitavu drugu Jugoslaviju vidi kao Glavnjaču.

Današnjem interesovanju za Glavnjaču pomogla je i igrana serija Senke nad Balkanom, čiji je glavni lik inspektor koji radi u njoj.

U burnu istoriju Glavnjače ostale su upisane najznačajnije političke ličnosti Srbije tog vremena i obračuni sa radikalima, obrenovićevcima, crnorukcima, komunistima, radićevcima, ustašama, kolaboracionistima, rojalistima, ibeovcima, ali i sa prostitutkama, lopovima, besposličarima, maloletnim delinkventima, pesnicima…