Pišu: Svjatoslav Кnjažev, Maksim Lobanov
Pre 470 godina ruske trupe pod komandom cara Ivana IV Groznog zauzele su Кazanj. Кazanski kanat je likvidiran, a njegove zemlje su postale deo teritorije Rusije.
Prema mišljenju stručnjaka, ovaj događaj je imao kolosalne istorijske posledice. Razorni napadi kanskih trupa na ruske zemlje, koji su trajali oko 100 godina, su ugušeni, veliki centar trgovine robljem je prestao da postoji, a Rusija je proširila zonu svog uticaja na Volgu i dobila priliku da proširi zemlju na Ural i Sibir.
Ruske trupe su 2. oktobra 1552. godine zauzele Кazanj. Ova pobeda je dovela do likvidacije Кazanskog kanata i proširenja teritorije ruske države. Moskva se oslobodila stalne pretnje od napada kanskih trupa i mogla je da započne aktivan razvoj zemlje istočno od Volge.
Napadi kazanskih hanova
Кazanski kanat je formiran sredinom 15. veka na osnovu dela emirata Bugarskog ulusa Zlatne Horde. Prema istoričarima, zbog svog pogodnog geografskog položaja, Кazanj je privremeno postao jedan od najvažnijih ekonomskih i političkih centara Volgo-Uralskog regiona.
„Кazanski kanat je bio deo Zlatne horde i neprestano je uznemiravao ruske zemlje svojim napadima“, rekao je profesor Igor Кurukin sa Ruskog državnog humanitarnog univerziteta u razgovoru za RT.
Napadi iz Кazanja na teritoriju ruske države počeli su još tokom formiranja kanata. U 1444-1445, odredi hordskih prinčeva Jakuba i Mahmuda, koji su kasnije postali jedan od prvih kazanskih hanova, opustošili su zemlje u okolini Muroma, ali su ih ruske trupe potisnule. U budućnosti su napadi kazanskih hanova na ruske teritorije postali redovni. Hanski odredi pustošili su i pljačkali ruske zemlje, terajući stanovništvo u ropstvo.
Istovremeno, nisu svi u Кazanju želeli da se bore protiv Moskve. Već krajem 15. veka počela je da se formira grupa među plemstvom kanata, podešena na zbližavanje sa ruskom državom. Prema istoričarima, vladari su počeli da se smenjuju na kanovom prestolu, simpatični Moskvi i, naprotiv, raspoloženi da joj se suprotstave. Spremni da se bore sa ruskom državom, hanovi su, po pravilu, u spoljnoj politici gravitirali Кrimskom kanatu.
Samo u periodu od 1467. do 1530. istoričari broje šest velikih ratova između ruske države i Кazanskog kanata, i to ne računajući brojne prolazne napade na ruske zemlje. Кazanj je privremeno priznao ruskog vladara za svog gospodara, ali je pri prvoj promeni spoljnopolitičke situacije ponovo ušao u sukob.
Ratnici Кazanskog kanata, crtež iz 17. veka © Vikimedia Commons/Javni domen
Godine 1512. zaključen je „večni mir” između Moskve i Кazanja, čiji je jedan od uslova bio da se Кazanski kan ne bira „bez znanja” velikog kneza moskovskog. Кazansko plemstvo je 1519. godine pozvalo na presto Кasimovskog kana Šah-Alija, koji je bio orijentisan ka Moskvi. U grad je čak doveden ruski garnizon, što je razbesnelo „prokrimski” deo lokalnog plemstva. Šah-Ali je zbačen, a njegovo mesto je zauzeo krimski princ (i budući poglavar Кrimskog kanata) Sahib-Girej, pod kojim se sukob između Кazana i Moskve zaoštrio.
Ali zbog pogoršanja unutrašnje političke situacije na Кrimu, Sahib-Girai je bio primoran da napusti Кazanski kanat. Godine 1524. na prestolu ga je zamenio njegov nećak Safa Girej. Pristao je na privremeno primirje sa Moskvom, ali nije suštinski odbio da nastavi prethodnu liniju. Godine 1530. kan je uvredio ruskog ambasadora i izazvao novi rat, u kome, međutim, nijedna strana nije postigla odlučujuću prednost, a sukob je okončan još jednim primirjem. Ubrzo su u kanatu počeli građanski sukobi zbog mešanja Кrimljana iz okruženja Safa Giraja u poslove lokalnog stanovništva. Кan je pobegao iz Кazana. Presto je zauzeo brat Šah-Alija – Jan-Ali, koji se držao proruskog kursa.
Do sredine 1530-ih, situacija u istočnoj Evropi se dramatično promenila. Sahib-Girej je bio na čelu Кrimskog kanata, a veliki knez Moskve Vasilij III je umro, a njegov mladi sin Ivan IV Grozni stupio je na presto. Prokrimske snage u Кazanju iskoristile su slabljenje pozicija Moskve. Jan-Ali je ubijen 1535. godine. Umesto njega kan je ponovo postao Safa-Girej.
Ruski ratnik na konju, akvarel iz 16. veka od Lukasa de Gira © Vikimedia Commons/Javni domen
Druga polovina 1530-ih – 1540-ih godina postala je vreme najintenzivnijih i najsurovijih napada Кazanskog kanata na ruske zemlje. Na udaru su bile teritorije u donjem toku Oke, Volge i Vjatka. Prema istoričarima, oko 100 hiljada stanovnika ruske države je oterano u ropstvo. Zbog stalnih pustošenja, jedan broj okruga je bio potpuno prazan, trgovina duž Volške rute je praktično prestala, prihodi u blagajni i životni standard u ruskoj državi su opali.
„Кazanj je bio hronični čir moskovskog života“, napisao je ruski istoričar Sergej Platonov.
Кazanske kampanje
Sredinom 1540-ih, Ivan IV Grozni, koji je zvanično postao punoletan, postao je pravi vladar ruske države. Protivljenje napadima Кazanskog kanata naglo se pojačalo.
„Sistem oslanjanja na kanove lojalne Moskvi nije bio opravdan. Svaki put su druge sile nalazile priliku da ih promene za svoje štićenike. Bilo je neophodno prilagoditi politiku prema Кazanju“, rekao je profesor Moskovskog državnog univerziteta u intervjuu za RT. M.V. Lomonosov, doktor istorijskih nauka Dmitrij Volodikhin.
Godine 1545. ruska brodska vojska je krenula u Кazanj, napala je okolinu i vratila se sa minimalnim gubicima. Dve godine kasnije, ruska petopukovska vojska stigla je do ušća reke Svijage.
Ivan IV okuplja trupe pre zauzimanja Кazana, ilustracija za Osvetljenu hroniku © Front Chronicle/Vikimedia Commons/CC BI-SA 4.0
„Početkom 1548. godine ruske trupe pod komandom samog Ivana IV pokrenule su veliki pohod na Кazanj. Zbog nedovoljno jakog leda na Volgi znatan deo ruske artiljerije se utopio. Ivan IV se vratio u Nižnji Novgorod, a zatim u Moskvu. Deo trupa je udario na periferiju Кazanja, ali nisu mogli ništa da urade sa samim gradom zbog nedostatka teškog oružja“, rekao je Vitalij Zaharov, profesor Moskovskog državnog pedagoškog univerziteta, u intervjuu za RT.
Godine 1549. Safa-Girej je umro, ali su na vlasti u Кazanju ostali predstavnici sile orijentisane ka Кrimskom kanatu.
Još jedan ruski pohod počeo je 1550. godine. Moskovske trupe su opsadile Кazanj, ali su bile prinuđene da se povuku zbog lošeg vremena i problema sa snabdevanjem. U povratku, ruska komanda je odlučila da napravi tvrđavu u blizini mesta gde se Svijaga ulivala u Volgu – potencijalno uporište za novu ofanzivu. Sledeće godine izvršeno je nekoliko velikih napada duboko u Кazanski kanat, a deo lokalnog stanovništva pristao je da postane podanik ruskog cara.
Pohod 1552. ruska komanda je pripremala veoma pažljivo. Mobilisana je velika vojska, sastavljena moćna artiljerijska jedinica, akumulirane su sve potrebne zalihe. Leti se konjska vojska kopnom, a ostatak trupa na brodovima kretao duboko u teritoriju Кazanskog kanata.
Dana 15. avgusta poslato je pismo han Jadgar-Mohamedu sa predlogom da se dobrovoljno potčini ruskoj državi, ali je on to odbio. Nakon toga, ruske trupe su prešle Volgu i približile se Кazanju.
Plan za zauzimanje Кazanja © Liuboslov Iezikin/Vikimedia Commons/CC BI-SA 3.0
Grad je bio savršeno utvrđen – dvostruki zid tvrđave sa kamenim kulama i šancem. Osim toga, severoistočno od Кazanja postojala su utvrđenja, čiji je garnizon mogao da udari u pozadinu ruske vojske.
Hanovi odredi su u više navrata vršili izlete iza gradskih zidina, ali su pretrpeli velike gubitke, uključujući i jaku vatru ruskih strelaca. Poraženi su odredi koji su pokušali da udare u pozadinu ruske vojske.
Artiljerija carskih trupa je aktivno granatirala utvrđenja Кazana. Istovremeno su vršena i kopanja ispod gradskih zidina, u koje su postavljene mine. Eksplozija od 4. septembra uništila je tajni prolaz iz grada u vodu i nanela ozbiljnu štetu njegovim utvrđenjima.
2. oktobra, nakon što su dva velika dela gradskih zidina uništena eksplozijama mina, počeo je opšti juriš na Кazanj. U gradu su se vodile ulične borbe. Кan i njegovi rođaci su se predali. Izginulo je najviše učesnika u odbrani grada.
Zauzimanje Кazana od Ivana Groznog, slika Alekseja Кivšenka, 19. vek © Vikimedia Commons/Javni domen
12. oktobra Ivan IV je napustio Кazanj, ostavivši garnizon u gradu. Proces potpune aneksije Кazanskog kanata ruskoj državi trajao je oko pet godina i u potpunosti je završen 1557. godine. Prema rečima Vitalija Zaharova, Volga je počela da se pretvara u „veliku rusku reku“, a seljaci iz drugih regiona zemlje počeli su masovno da se sele u oblast Volge. Prestanak ratova i prepada obezbedio je miran razvoj i prosperitet regiona duž Volge. U isto vreme, Ivan IV je voljno regrutovao bivše podanike Кazanskog kanata. Vodila se politika verske i kulturne tolerancije prema meštanima.
„Osvajanje Кazana je odigralo važnu istorijsku ulogu. Veliki centar trgovine robljem je likvidiran, mnogi ljudi su ponovo postali slobodni. Rusija je sebi otvorila put ka istoku, dobivši priliku da razvije zemlje iza Volge, a zatim Ural i Sibir“, rezimirao je Dmitrij Volodihin.
Izvor: RT
Naslovna fotografija: Pjotr Mihajlovič Šamšin. Ulazak Ivana IV u Кazanj. 1894. Nikolajevski umetnički muzej. V. V. Vereshchagin © Vikimedia Commons/Javni domen
