Piše: Luka Mičeta
Srpsko-grčko carstvo je posle smrti prvog srpskog cara Dušana (kralj od 1331. do 1346. i car od 1346. do 1355) bilo u velikim previranjima. Nestankom jednog velikog i moćnog vladara vlasteli su porasli apetiti, „na hiljadu strana rastureni, počeše međusobno gloženje“, kako je rekao vizantijski car Jovan Kantakuzin (1347-1354). Centralna vlast je sve više opadala, počelo je rasulo države Nemanjića. Preokret je imao utoliko teže posledice što su Turci na evropskom tlu već stekli uporište.
Braća Uglješa († 1371) i Vukašin Mrnjavčević (1320-1371) su imali nameru da započnu „veliki ofanzivni rat“ protiv Turaka jer su jedini bili svesni opasnosti i jedini su državne interese pretpostavili ličnim. Gospodari ostalih ugroženih srpskih zemalja nisu se pridružili Uglješinom i Vukašinovom pohodu.
Dve godine pred Maričku bitku, u međusrpskom sukobu na Kosovu 1369. godine, Mrnjavčevići su porazili velikog župana Nikolu Altomanovića (oko 1348 – posle 1376), koga knez Lazar (око 1329-1389) ostavlja na milost i nemilost na bojnom polju i koji jedva spasava živu glavu pred Mrnjavčevićima. Međutim, Mrnjavčevići ne nastavljaju rat sa Lazarom i Altomanovićem do istrage, jer su uočili da prava opasnost po srpske države dolazi od Turaka. Shvatili su da se njihovi upadi više nisu samo pljačkaške prirode već da se pretvaraju u sistematska osvajanja.
Uroš i Vukašin
Ali u Srbiji to vide samo braća Mrnjavčevići, koji su „jedini… imali snage i hrabrosti da se suprotstave Osmanlijama… u nameri da Osmanlije isteraju s Balkanskog poluostrva“, napominje istoričar Rade Mihaljčić (1937).
Vukašin je dobio od cara Uroša (1336-1371) kraljevsku titulu 1365. godine i time je Uroš „u ličnosti kralja Vukašina, protivnika raške vlastele – dobio savladara“, a Vukašin je zauzeo položaj koji je Uroš imao za života svoga oca cara Dušana. Tada je i Uglješa dobio despotsku čast. Vukašin je, dakle, bio legitimni naslednik cara Dušana – odnosno Uroša.
Pripremajući rat protiv Turaka – tih „ričućih zveri“ – despot Uglješa je morao da obezbedi saveznike, pre svega Vizantiju. Prevashodni zadatak mu je bio da izmiri srpsku sa vizantijskom crkvom. Naime, sredinom 14. veka Vaseljenska carigradska patrijaršija bacila je na cara Dušana, srpskog patrijarha i srpsku patrijaršiju anatemu, odnosno prokletstvo,
Car Uroš Nejaki, sin Cara Dušana
Uzrok sukoba srpske i vizantijske crkve, odnosno Vizantijskog i Srpskog carstva, nije toliko bio problem Dušanove carske titule, odnosno njegovo krunisanje za cara Srba i Grka, u Skoplju, na Uskrs, 16. aprila 1346. godine i pitanje vizantijskih gradova koje je on preoteo, već prevashodno uzdizanje Pećke arhiepiskopije na stepen patrijaršije i zamena grčkih crkvenih velikodostojnika srpskim. Dušan je, kako kaže carigradski patrijarh Filotej Kokinos (patrijarh 1354–1355 i 1364–1376), „zauzevši zemlju Romeja, oduzeo njene crkve sabornoj crkvi materi i predao ih arhiepiskopu Peći i Srbije“.
Treba znati, kaže episkop i poznati kanonista Nikodim Milaš (1845–1915), da je Vaseljenska patrijaršija, kao matica pravoslavnih crkava, imala veliki duhovni upliv na Srpsku pravoslavnu crkvu još pre pada srpskih srednjovekovnih država. Od nje je Srpska pravoslavna crkva primila svoje zakonodavstvo i svoje uređenje. Vaseljensku patrijaršiju u Carigradu smatrala je Srpska pravoslavna crkva „materom crkvom“. Zato su rešenja carigradskog Patrijaršijskog sinoda imala opšti karakter.
Položaj srpske crkve posle 1346. godine „kada je uz Srpsko carstvo samovlasno proglašena i patrijaršija, nije u pravoslavnom svetu bio zakonit. Odlukom carigradskog patrijarha Kalista oko 1350. godine izopštena i osuđena na ’odlučenje’ (ekskomunikaciju) srpska visoka crkvena jerarhija nije bila u kanonskim odnosima sa Carigradom, a verovatno ni sa drugim pravoslavnim crkvama (osim sa Bugarskom patrijaršijom) – što znači da se nalazila u raskolu. Odlučen od vaseljenske crkve bio je i srpski dvor, dok ostala crkva (niže sveštenstvo) i narod nisu bili ekskomunicirani“, ukazivao je akademik Dimitrije Bogdanović (1930-1986).
Grb Mrnjavčevića
Znajući da je to veliki problem u odnosima sa vasilevsom, koga je želeo da pridobije kao saveznika u borbi protiv Turaka, despot Uglješa Mrnjavčević je, pred Maričku bitku, pokušao da se sa Vizantijom izmiri i uspostavi kanonsko jedinstvo tako što je osudio cara Dušana kao uzurpatora vizantijskih carskih i crkvenih prava.
I car Dušan je u svoje vreme bio svestan ove ozbiljne smetnje u odnosima, tražeći od Carigrada da se anatema povuče. Ali ne samo on, već je i vizantijska strana pokušavala da pronađe način da se prevaziđe ovaj problem. Međutim, za života cara Dušana do izmirenja nije došlo.
Nakon smrti cara Dušana, Turci su osvojili najveći deo Trakije, zauzeli Dimotiku (1361), Plovdiv (1363), Jedrene (1368/1369)…
Vizantijski car Jovan V Paleolog (1341-1376, 1379-1390, 1390-1391) je u proleće 1364. godine na dvor udovice cara Dušana Jelene poslao delagaciju na čijem je čelu bio patrijarh Kalist (1350-1354, 1355-1364), koji je, inače, prokleo cara Dušana i srpsku crkvu. Cilj misije je bio sklapanje saveza sa Srbima radi zajedničke borbe protiv Turaka. Inicijativu za stvaranje saveza prekinula je iznenadna smrt patrijarha Kalista – ironijom sudbine umro je u carstvu koje je prokleo – i ona sa vizantijske strane nije ponovo obnavljana.
Pregovore će ponovo inicirati despot Uglješa Mrnjavčević.
Kralj Vukašin Mrnjavčević, manastir Psača u Makedoniji
Patrijarh Filotej, Kalistov naslednik, prihvatio je Uglješinu inicijativu i na njegov dvor poslao nikejskog mitropolita, jednog od najuglednijih članova carigradskog sinoda. Despot Uglješa je prihvatio zahteve Carigradske patrijaršije čime je postignuto crkveno izmirenje, koje je proglasio poveljom marta 1368. godine.
U Uglješinoj povelji o pomirenju sa Vizantijom kaže se da se Dušan proglasio samodršcem „zanevši se u svom srcu visinom dostojanstva i veličinom vlasti“, što je vizantijske gradove „lakomim očima gledao i nepravedni mač protiv najnedužnijih digao“, što je „čak i u oblast božjega uneo nepravdu, usudio se da stare crkvene obrede i propise otaca zlobno gazi, razbija i razara… pa je stvorio nekanonski samorukopoloženog patrijarha i drsko otevši ne malobrojne mitropolije od saborne Hristove crkve, predao njemu, zbog čega se i desilo da je nastala ne mala shizma u crkvi“.
Zanimljivo je da je Uglješa ovaj dokument potpisao na srpskom, dok je ostale svoje povelje potpisivao na grčkom jeziku.
Carigradski patrijarh Filotej je crkveno ujedinjenje proglasio tek 1371. godine. U njegovom proglasu naglašava se Uglješina uloga za koga kaže da je „čovek mudar i čestit, dobre naravi i savesti, pun straha Božjega“.
Uglješini dobri odnosi sa Carigradom, piše vizantolog i negdašnji profesor istorije sa Oksforda Dimitrije Obolenski, omogućili su „da anatema protiv srpske crkve bude skinuta i da se obnovi opštenje sa vaseljenskom patrijaršijom, najpre u serskoj državi (1368) a nekoliko godina kasnije i u celoj Srbiji“.
Crkveno pomirenje bilo je uvod u političke pregovore kojima je trebalo stvoriti uslove za ostvarenje političkog sporazuma i vojnog saveza. U Carigrad, taj „presrećni grad“, kako ga naziva jedna vizantijska hronika, došli su srpski predstavnici da ubede Vizantince „da se zajednički istupi protiv zajedničkih neprijatelja“. Međutim, nisu postignuti nikakvi rezultati.
Uglješa je početkom 1371. godine, pre nego što će krenuti na Turke, obišao Hilandar i Vatoped. U povelji Vatopedskom manastiru, njemu posebno dragom, Uglješa, pored ostalog, kaže: „Stoga je i carstvo mi… dižući se na oružje protiv bezbožnih muslimana, svesno bilo da treba posetiti Svetu Goru i da prinese ovoj Bogorodici molitve i ropsko poklonjenje, a od nje da primi bogatstvo njene milosti i preko nje i samog Slova i Boga našeg.“
KNEZ LAZAR, manastir Vatoped
Braća Vukašin i Uglješa Mrnjavčevići krenuli su na samu sultanovu prestonicu Brusu (od 1326. do 1402. godine prestonica Osmanskog carstva bila je Brusa u Aziji, a od 1402. do 1453. godine Jedrene u Evropi, a od 1453. Carigrad) sa namerom da Turke proteraju sa Balkanskog poluostrva. Trenutak srpskog napada bio je dobro odabran jer je sultan Murat opsedao Bigu u Maloj Aziji, pa je njegov vojskovođa Lala Šahin bio u teškom položaju. Međutim, on je noću između 25. i 26. septembra 1371. godine iznenada napao Uglješin i Vukašinov logor, smešten u blizini Černomena na reci Marici, i teško ih porazio, a oba Mrnjavčevića, dve najjače ličnosti tada na Balkanu (pored Tvrtka), ostala su na bojištu.
Turski istoričar Mehmed Nešri (oko 1450-1520) piše:
„Pričaju da su nevernici Srbi, koji se behu skupili… došli do Jedrena. Lala Šahin pokupi gazije koje behu spremne, pa ih povede u susret prema nevernicima. Naveče, kad se spusti mrak, naredi da zatrešte doboši. Oslonivši se na Boga višnjega kliknuše islamsko vjeruju: ’Alah je najveći!’ Lala Šahin sa gazijama navali kao soko kad se zaleti na čavke. Nevernik se zaustavi… To se dogodilo pored reke Marice. Najveći broj nevernika sruči se u reku. Podaviše se. Od tih nevernika malo ko se spase. Što preteče, sve je bilo pobijeno.“
Po vizantologu Georgiju Ostrogorskom (1902-1976) to je bila najvažnija pobeda Turaka pre osvajanja Carigrada, tog „ognjišta cele vaseljene“, kako ga je zvao vizantijski istoričar Nićifor Grigora (oko 1295–1360). Posle srpskog poraza na Marici, „vizantijski i bugarski car postali su turski vazali“, kada je i „prekinuta obnova srpske države“.
Posle pogibije braće Mrnjavčevića, „blizu Jedrena… dakle, na turskoj teritoriji“, a naročito posle smrti cara Uroša, sina cara Dušana, nestalo je i poslednje formalne prepreke da se separatističke težnje velikih srpskih feudalaca razmahnu. Istoričar Konstantin Jireček (1854-1918) je utvrdio da je u godini Kosovske bitke na Balkanu bilo dvadeset i četiri feudalne oblasti.
Za to vreme na Balkanu Osmanlije stvaraju sistem vazalnih država kojima upravljaju lokalni vladari potčinjeni sultanu. U Srbiji se posle smrti cara Uroša i poraza Mrnjavčevića nastavljaju sukobi među srpskom vlastelom i deljenje zemalja kralja Vukašina i despota Uglješe. Novu sliku srpske države prati i njen novi okvir. Jedni ostvaruju svoje ambicije kao zakoniti nosioci vlasti, kao što je slučaj sa Markom (Kraljević Marko), sinom kralja Vukašina, ili kao najbliži srodnici Nemanjića, porodica Teodore (polusestre cara Dušana) i Dejana (†1371), rodonačelnika Dejanovića, odnosno Dragaša.
Marko Kraljević
Iako nemaju takva prava, Balšiće, Nikolu Altomanovića i Lazara Hrebeljanovića to ne sprečava da se umešaju u deobu propalog carstva srpskog što će odrediti dalji tok srpske istorije
Najviše su profitirala braća Dejanovići (Dragaši), sinovi despota Dejana, velmože koji je spadao u najuži krug visoke srpske vlastele sredine četrnaestog veka, udvostručivši očeve teritorije.
Polusestra cara Dušana Teodora (u monaštvu Evdokija), žena despota Dejana, majka Jovana i Konstantina Dejanovića (Dragaša), posle smrti cara Uroša i njegove majke Jelene, kao i svog sina despota Jovana Dragaša (između 1378. i 1380), sebe je doživljavala kao srpsku caricu. Nakon smrti poslednjeg srpskog cara Uroša i odlaska Simeonovog (Simeon 1326-1370 je kao i Teoodra bio dete kralja Stefana Dečanskog i vizantijske princeze Marije Paleolog, Stefanove druge žene) sina Jovana Uroša (1350-1423) – poslednjeg muškog izdanka dinastije Nemanjića – u manastir, kuća Dragaša je postala najbliža svetorodnoj dinastiji. Međutim, izvan svoje teritorije u istočnoj Makedoniji nigde nisu imali uticaj niti ih je ko pak priznavao. Takođe, vladarska prava kralja Marka, koji se krunisao najverovatnije posle 1372. godine, bila su osporena i najveći deo plemstva srpskog nije prihvatao njegovu vlast.
Konstantin Dejanović (njegov brat Jovan kao i kralj Marko sa majkom Jelenom i braćom Andrejašem i Dmitrom su prvi priznali tursku vlast) neposredno posle Maričke bitke, izbegavši vojni sukob, predao je zemlju Turcima i postao im vazal. On će čak kalauziti (biti vodič), kako svedoči osmanski istoričar Mehmed Nešri, turskoj vojsci na njenom putu ka Kosovu polju, obezbedivši Turcima „neizmerne količine hrane i nebrojane životne namirnice“.
U Zeti su se tokom propasti Srpskog carstva učvrstili Balšići, čije uzdizadnje započinje za vlade cara Uroša. Balšini sinovi Đurađ I (†1378), Stracimir (†1373) i Balša II (†1385) proširili su teritorije kojima su vladali, a pomoglo im je i to što su bili u rodbinskim vezama sa kraljem Vukašinom Mrnjavčevićem – Đurađ I se oženio Vukašinovom kćerkom Oliverom (bila mu je prva žena), a Stracimir Milicom (bila mu je druga žena) – sa kojom je imao tri sina: Đurađa II (1385–1403) koji je bio oženjen kćerkom kneza Lazara Jelenom, Gojka (pre †1372) i Ivaniša (pre †1372).
Za vladavine Đurađa I Balšići dostižu vrhunac. Đurađ I Balšić je 1371. godine posle Marice oterao Oliveru Mrnjavčević i osvojio i Prizren koji je bio u Vukašnovom posedu.
Treba naglasiti da su Balšići „poštovali tradicije nemanjićke države“ i kako veli Mavro Orbin, oni su sebe smatrali srodnicima Nemanjića i velmožama raškog kraljevstva. Iako su bili gospodari značajnog dela nemanjićkog carstva, nisu imali ambicije da zasednu na srpski tron niti su se pozivali na dukljanske vladarske tradicije, nazivajući se samo zetskim županima. Balšići su kovali novac sa ćiriličnim i latiničnim natpisima. Iako je Đurađ I prešao u katoličanstvo 1369. godine, nije prekidao dobre odnose sa srpskom crkvom. Posle smrti patrijarha Save IV 1375. godine, sa knezom Lazarom je u oktobru sazvao sabor u Peći na kome je za patrijarha izabran starac Jefrem.
Marko Mrnjavčević
Bili su, kako kaže Jovanka Kalić, „predstavnici pokolenja koje stvarnu vlast nije poistovećivalo sa vladarskim titulama. U njihovoj svesti te titule su još pripadale Nemanjićima.“
Posle bitke na Marici i stupanja u vazalske odnose Dragaša i kralja Marka, ponovo na važnosti dobijaju takozvane stare srpske zemlje kojima su Nemanjići vladali do velikih Milutinovih osvajanja 1282. godine – nazivane i Kraljevina Raška.
Pogibijom Vukašina i Uroša „konačno je nestalo i senke centralne vlasti u Raškoj“.
Za oformljenje novog jezgra srpske države najveće šanse su imali Nikola Altomanović, Vuk Branković i Lazar Hrebeljanović.
Posle maričke katastrofe župan Nikola Altomanović munjevito izrasta u najmoćnijeg srpskog oblasnog gospodara vladajući nad najvećom teritorijom negdašnjeg Dušanovog carstva, iako je prigrabio najmanje teritorija postradalih Mrnjavčevića. „Nepreporno jači“ od kneza Lazara, župan Nikola Altomanović je uspeo da povrati krajem 1371. ili početkom 1372. godine i Rudnik. Tako su se sa njim mogli porediti samo Balšići, dok ostali velikaši tek tada formiraju i šire svoje oblasti.
Nikola Altomanović se smatrao, kao i njegov stric Vojislav Vojinović, legitimnim naslednikom Humske oblasti, pa je sklopio savez sa Venecijom i Balšićima protiv Dubrovnika, Kotora i Drača. U pozadini sukoba su bili suprotstavljeni interesi Mletačke Republike i Ugarske. Zbog toga je plan napada bio i usmeren na ove gradove koji su tada priznavali vlast ugarskog kralja Ludovika I ili Lajoša I (1326-1382).
Nakon pobede, župan Nikola Altomanović je trebalo da dobije Ston i Pelješac, a Balšići Kotor i Drač.
Kako je koalicija koju su inicirali Mleci zapretila ugarskim interesima, ugarski kralj Ludovik I, pošto se župan Nikola Altomanović odmetnuo, u Srbiji je pronašao novog vazala, Lazara Hrebeljanovića.
Prilazeći Mlecima, Nikola Altomanović je tako potpisao sebi smrtnu presudu jer su, uz pomoć Ugarske, knez Lazar i bosanski ban Tvrtko I Kotromanić (1353-1377) – potonji kralj Bosne (1377-1391) – sinhronizovanim akcijama 1373. godine zavojštili na njega i porazili ga.
Sa istorijske scene će župana Nikolu Altomanovića definitivno i surovo ukloniti Lazar Hrebeljanović.
(Nastaviće se)
